Piniarnerup aallaaniarnerullu allaffissornikkut aqunneqarnerat
Piniarneq aallaaniarnerlu piffissat piniarfissat, piniarnermut allagartat akuersissutillu atorlugit aqunneqarput. Tikaagulliusaat, tikaagulliit, arfiviit, qipoqqat, qilalukkat qaortat aamma qernertat, tuttut, umimmaat, nannut aarrillu pisassiissutigineqartarput taakku saniatigut ulloq ataasiakkaarlugit appanik (appa sigguttooq aamma appa nalinginnaasoq), mitinik siorakitsunik aamma mitinik pisassiisoqartarpoq. Pisassiissutit atorlugit uumasut piniarneqarsinnaasut aallaaniarneqarsinnasullu amerlassusaat aqunneqarput.
Inuit kikkulluunniit piniartartut aallaaniartartullu piniarnermut allagartamik atorsinnaasumik peqartussaapput.
Piniagassiissutit piniarsinnaanermut allagartat amerlassusaat tunngavigalugit amerlassusilerneqartarput.
Sigguttuut, qasigiat, nerlerit, timissat kiisortut, tunnillit, tikaagulliusaarnat aamma kigutilissuit nunatsinni eqqissisimatitaapput.
Piniarnissamut akuersissutinik allagartanik tunisisarneq
Inuuniutigalugu imaluunniit saniatigooralugu piniarsinnaanermut allagartaqaraani taamaallaat pisassiissutinik piniagassanillu allanik piniartoqarsinnaavoq.
Piniarsinnaanermut allagartartaarnissamut piumasaqaatit Piniarneq aallaaniarnerlu pillugit Inatsisartut inatsisaat nr. 12, 29. oktober 1999-imeersumi allaaserineqarput inatsit taanna Inatsisartut inatsisaat nr. 1, 16. maj 2008-imeersumi allannguuteqarpoq.
Piniarsinnaanermut allagartat assigiinngitsut marluupput, tassa inuussutissarsiutigalugu piniarnermut allagartaq aamma saniatigooralugu piniarnermut allagartaq. Piniarnermut allagartartaarniarnermi piumasaqaataapput, 12-nik ukioqalereersimanissaq aamma Kalaallit Nunaanni inuit allattorsimaffiannut nalunaarsimanissaq.
Inuussutissarsiutigalugu piniarnermut allagartamik pisaarniarnermi piumasaqaataapput:
- 12-nik ukioqalereersimanissaq
- Ukiuni kingullerni marlunni Kalaallit Nunaanni inuit allattorsimaffianni nalunaarsimanissaq
- Ukiuni kingullerni Kalaallit Nunaannut tamakkiisumik akileraartarsimanissaq
- Isertitat tamarmiusut minnerpaamik affaat piniarnermit, aallaaniarnermit aalisarnermilluunniit isertitaassimassasut
Titartagaq 7.1. Inuit piniarsinnaanermut allagartamik akiliisimasut
Najoqqutaq: Aalisarnermut Piniarnermut Nunalerinermullu Naalakkersuisoqarfik
Titartakkap 7.1-ip aamma tabel 10-ip takutippaa ukiut qulit kingullit ingerlaneranni inuussutissarsiutigalugu piniartut amerlassusaat aalaakkaasimasoq. 2012-mi 2.075-it inuussutissarsiutigalugu piniarnermut allagartartaarsimapput. Sunngiffimmi pinialuttartut 2002-mi amerlanerpaajusimapput taamani 9.683-iusimagamik. 2002-ip kingorna sunngiffimmi pinialuttartut ikiliartulersimapput 2012-mi 5.246-it sunngiffimmi piniarnermut allagartartaarsimapput.
Pisassiissutit allaffissornikkut aqunneqarnerat
Nunarsuaq tamakkerlugu Arfanniarnermut Ataatsimiititaliarsuaq (International Whaling Commision, IWC) ilaasortaanikkut tikaagulliusaanik, arfivinnik, qipoqqarnik tikaagullinnillu Kalaallit Nunaat pisassiissutinik tunineqartarpoq. Tunniussineq kulturi pissutigalugu arfanniarneq pillugu tunngavik malillugu pisarpoq. Pisassiissutit ukiunut arfinilinnut atuuttussanngorlugit tunniunneqartarput.
Aalisarnermut, Piniarnermut Nunalerinermullu Naalakkersuisoqarfik allaffissornikkut aqutsisoqarfinni ataasiakkaani arferit qanoq amerlatigisut pisarineqarsinnaanersut pillugit ukiut tamaasa nalunaaruteqartarpoq. Kalaallit Nunaanni Aalisartut Piniartullu Kattuffiat (KNAPK) aamma Kalaallit Nunaanni Kommuneqarfiit Kattuffiat (KANUKOKA) aalajangersaasoqartinnagu tusarniaavigineqartarput.
Qilalukkat qernertanut, qilalukkanut qaqortanut, aarrinut nannunullu pisassiissutit ukiut tamaasa naalakkersuisut aalajangersartarpaat. Aalajangersaaneq nunarsuaq tamakkerlugu isumaqatigiissutit biologillu siunnersuineri aallaavigalugit pisarput. Piniarneq pillugu Siunnersuisoqatigiit, ilaatigut KNAPK-mit, KANUKOKA-mit aamma Tapertaralugu Piniartartut Aalisartartut Katuffianit, TPAK, aalajangersaanissaq pillugu tusarniaavigineqartarput. Tamatuma kingorna pisassiissutit tamarmiusut allaffissornermi aqutsisoqarfinnut agguarneqartarput.
Tuttunut umimmannullu pisassiissutit, assingusumik Naalakkersuisunit Pinngortitaleriffiup innersuussinera malillugu suliarineqartarput.
Timissanik aallaaniarneq ukiumoortumik pisassiissutit aqqutigalugit aqunneqanngilaq. Appa, appa sigguttooq, miteq siorartooq miterlu sioraki ullormut amerlanerpaaffilerlugit piniarneqarsinnaapput.
Inuit piniarnermut allagartallit ullormi piniarfiusumi timmissanik qulaani pineqartunik 30-nik pisaqarsinnaatitaapput, inuillu sunngiffimminni pinialuttartut ullormut tallimanik pisaqarsinnaatitaallutik.
Timmissanik allanik piniarneqarsinnaasunik piniarsinnaanerit kiisalu puisinik, niisanik, anarnanik, aarluarsunnik, niisarnanik aarluit, piniarneq pisassiisutitaqanngilaq.
Soorlutabel 9-mi takuneqarsinnaasoq ukiuni arlaqartuni Kangerlussuup eqqaani tuttunut umimmannullu pisassiissutit killeqanngillat. Tamanna pissuteqarpoq tuttut umimmaallu ima amerlatigilersimammata allaat ulorianartorsiulersinnaallutik nerisassaaleqilernermikkut. Nunap immikkoortuini allani illoqarfikkaartumik pisassiisoqartarpoq.
2004-mi qilalukkanut qernertanut qaqortanullu pisassiisoqartalerpoq. 2012-mi qilalukkat qernertat 395-it pisassiissutigineqarput, qaqortanullu 310-it, takuuk tabel 9.
Miluumasut pisassiissutigineqarsimasut taamaalaat piniarneqarsinnaapput. 2004-mili piniartut nannumik, aavermik, arfernik angisuunik mikisunillu pisaqaraangamik pisarisimasat pillugit immersugassaq, pisarisimasat pillugit paasissutissanik immersugassartalik immersortalernikuuvaat. Piniakkamik ataatsimik pisaqarnermi tamatigut immersugassaavoq, kisiannili tuttunik umimmannillu arlalinnik pisaqarsimagaanni ataatsikkut immersuisoqarsinnaavoq. Immersugaq piniartup najugaqarfianut kommunimut nassiunneqartussaavoq. Kommunimit immersugaq misissorneqassaaq Aalisarnermut, Piniarnermut Nunalerinermullu Naalakkersuisoqarfimmut imaluunniit (pisat tuttuuppata umimmaappataluunniit) Pinngortitaleriffimmut piniarnermut allagartaq ilanngullugu nassiunneqassapput. Immersugassaq immersorsimagaanni kommunimillu akuerineqarsimappat stempilerneqarlunilu taamaallaat pisarisimasap ilaa akigineqarsinnaavoq.
Tikaagullinnik, tikaagulliusaanik, qipoqqarnik, arfivinnik, aarrinik nannunillu piniarnissamut akuersissutit inunnit inuussutissarsiutigalugu piniarnermut allagartalinnit taamaallaat pineqarsinnaapput.
Qilalukkanik qernertanik, qaqortanik, tuttunik umimmannillu piniarnissamut akuersissutit inunnit piniarnermut allagartalinnit pineqarsinnaapput. Akuersissutit kommuninit ataasiakkaanit tunniunneqartarput, taakkuuppullu aamma sunngiffimmi inuussutissarsiutigalugulu piniarnermut allagartalinnut agguaassisoqassappat aalajangiisussat.
Piniarneq aallaaniarnerlu pillugit maleruagassat eqquutsinnissaanut politiit qullersaallutik akisussaapput. Taakku saniatigut kommunini arlaqartuni piniarnermut aalisarnermullu nakkutilliisunik atorfinitsitsisoqarnikuuvoq, taakkulu pingaarnertut suliassaraat piniarnermik, aallaaniarnermik kiisalu kapisilinniarnermik, eqalunniarnermik nipisanniarnermillu nakkutilliinissaq.